ऐतिहासिक बस्ती द्धाल्खाको पुनर्निर्माण हुँदै

सानुमैया श्रेष्ठ

सामाजिक विकास अधिकृत, भिमेश्वर दोलखा

दोलखा जिल्लाको भिमेश्वर नगरपालिका अन्तरगत पर्ने वडा नं २, ३ र ४ को ऐतिहासिक, पुरातात्विक तथा धार्मिक हिसाबले महत्वपूर्ण मानिएको शहर दोलखा (जसलाई द्धाल्खा भनेर पनि चिनिन्छ) मुख्यतः नेवारी समुदायको बसोबास रहेको छ । आफ्नो मौलिकता बोकेको यस ऐतिहासिक शहरमा ऐतिहासिक तथा धार्मिक जात्रा पर्वहरु परापूर्व कालदेखि संचालन हुदै आएका छन् । तत्कालीन समयमा मल्लकालीन राजाले राज्य गरेको भनिएको यस शहरमा व्यवस्थित रुपमा चोक, मठ मन्दिर र देवालय पनि रहेको छ । यस शहर भित्रका प्रायः सम्पुर्ण घरहरु ढुङ्गा माटोले बनेको र केही घरहरु ईँटाले बनेका थिए । यस ऐतिहासिक शहरलाई २०७२ बैशाख १२ को विनाशकारी भूकम्पले कुरुप मात्र बनाएन यहाँका बासिन्दालाई जस्तापाताको चिसो कटेरामा बस्न बाध्य बनायो ।
अर्बन रिजेनेरेसन योजना अन्तर्गत यस बस्तीको पुरातात्विक तथा साँस्कृतिक मौलिकता कायम गर्दै पुनर्निर्माण गर्ने योजना बनेपनि कार्यान्वयनमा ढिला भइरहेको छ । यस बस्तिमा पुनर्निर्माण गर्न नगरपलिकाको उचित मापदण्ड कुर्दा कुर्दै २ वर्ष वितेको यहाँका वासिन्दालाई पत्तै भएन । बस्ती भित्रका अधिकांश घरहरु बहुस्वामित्वका रहेका छन् । बहुस्वामित्वको भएको कारणले गर्दा घर बनाउने जग्गा अभावले पनि सरकारले निकालेको समय सिमाभित्रमा भूकम्प प्रभावितले घर बनाउन असमर्थ भएका छन् । यस बस्ती भित्र नगरपालिकाले तोकेको बाटोको नाप, घरको डिजाइनमा अस्पस्ट र चित्त नबुझेको कारणले गर्दा नै पुननिर्माणको काममा ढिलाई भएको हो । एकल स्वामित्व भएकाहरुको पनि बजार क्षेत्र भित्र निर्माण सामाग्री राख्ने ठाउँको अभावका कारण, घर बनाउने डकर्मीको अभावले गर्दा र पानीको कमीले गर्दा निर्माण कार्य हुन ढिलाई भएको यहाँका स्थानीयहरु बताउने गर्छन ।

यस्तो समस्याको बाबजुत पनि यहाँका केहि एकल स्वामित्व भएका भुकम्प पिडित घर धनीहरुले यस बर्षको चैत महिना देखि घर निर्माण कार्य शुरु गरेका छन् । ऐतिहासिक बस्ती भित्रको दुङ्गल टोलबाट पुननिर्माणको कामको शुरुवात भएको छ । यस बस्तीमा करिव १०० घरधूरीको बसोवास रहेको छ । यस बस्तीमा पिल्लरवाला घर १० वटा, ईटाको घर ६ वटा, ढुङ्गा माटोको घर ५ वटा र ढुुङ्गा सिमेन्टको १ वटा गरी जम्मा २२ वटा घर निर्माण हुँदै छ । यस्तै निर्माणकार्यको शुरुवात भएको बस्ती मध्ये गणेश टोल पनि हो । यस टोलमा ईटाको घर १३ वटा, ढुङ्गा माटोको घर ३ वटा र पिल्लरवाला २ वटा गरी जम्मा १८ वटा घर निर्माण हुँदै छ । अन्य बस्ती चाम्सली हापिचामा पिल्लरवाला ४ वटा ईटाको, ४ वटा र ढुङ्गा सिमेन्ट १ वटा गरी जम्मा १० वटा घर निर्माण हुँदै छ । यस्तै गरी अन्य विभिन्न बस्तीहरुमा पिल्लरवाला १३ वटा, इटाको ६ वटा र ढुङ्गा माटोको घर बनिरहेका छन् ।

यस बस्तीमा बनेका सम्पुर्ण घरहरुमा भूकम्प प्रविधि राष्ट्रिय समाज नेपाल – बलियो घरबाट पुर्ण रुपमा प्राविधिक सहयोग पाएको छ । यस बस्तीका प्रायः सबै टोलमा अभिमुखीकरण कार्यक्रम सम्पन्न भएको छ । अभिमुखीकरण कार्यक्रम स्कुल, आमा समुह, सरसफाई समुह लगायतलाई प्रदान गरिएको थियो । साथै बस्तीको मुख्यमुख्य चोकमा भुकम्पीय जोखिम न्यूनीकरण तथा सुरक्षित पुनर्निर्माण सम्बन्धी चलचित्र पनि प्रदर्शन गरिएको थियो, जसबाट यहाँका समुदाय निकै उत्साहित देखिन्थे । यसको प्रभाव बाट यस बस्तीमा निर्माणाधिन सम्पुर्ण घरहरु भकम्पप्रतिरोधी बनेका छन् ।

घर बनाउने क्रममा मिस्त्रीले गरेको काममा कतै त्रुटी भएको छ कि भन्दै बलियो घरको प्राविधिकलाई तुरुन्त सम्पर्र्क गर्ने गर्छन् यहाँका स्थानीयबासीहरु । यसले गर्दा घर पुर्णरुपले भुकम्प प्रतिरोधी बनिरहेका छन् । यस बस्तीमा प्रायः बाहिरी जिल्ला लगायत छिमेकी राष्ट्र भारतदेखि आएका कामदारहरु घर बनाउने कार्यमा सम्लग्न रहेका छन् । यस्तो अवस्थामा प्राविधिक साहयता दिनको लागि भाषागत् समस्या नआएको होइन तर यसको बाबजुत पनि बलियो घर कार्यक्रमका प्राविधिक टोलीले त्यही समुहलाई लक्षित गरेर उनीहरुकै भाषामा प्राविधिक साहयता र अभिमूखिकरण कार्य पनि गरेको थियो । यसले गर्दा घरधनी लगायत बाहिरका कामदार समेतलाई फाईदा पुगेको छ ।